Thế nào là “đúng và sai”?
Trong nhiều ngày qua tôi đã lắng nghe nhiều bằng hữu xa gần bàn tán về điều đúng và sai. Nhân tiện đây tôi xin mạo muội đóng góp vài ý kiến. Trước tiên tôi xin định nghĩa một cách ngắn gọi về hai từ đó, mặc dù sự định nghĩa này không thật sự đơn giản, vì nó có nhiều điều liên quan đến cốt lõi của tri thức, đạo đức và bản chất nhân sinh. Bởi vậy, ranh giới giữa đúng và sai không chỉ về mặc lý trí, mà còn được soi chiếu bằng ánh sáng của lương tâm. Chúng tôi xin định nghĩa một cách đơn giản: “Đúng” (True) là khi một mệnh đề phù hợp với thực tế hoặc được chứng minh hợp lý. Ví dụ 1+ 1 = 2 là đúng, vì phù hợp với quy tắc toán học. Còn “Sai” (False) là khi mệnh đề trái với thực tế hoặc tự mâu thuẫn. Ví dụ . Mặt trời quay quanh Trái đất là sai, vì không đúng với thực tế vật lý. Hay nói một cách khác “đúng/sai” là giá trị chân lý (truth value). Bây giờ chúng tôi đi sâu hơn về hai từ đúng và sai.
**A. Theo đạo đức, nhân sinh & xã hội.
-“Đúng” là điều phù hợp với chuẩn mực đạo đức, mang lại điều tốt, không gây hại cho người khác.
-“Sai” là điều trái với lẽ phải, gây tổn hại, gian dối hoặc ích kỷ.
-Về nhân sinh “đúng” và “sai” không chỉ nằm ở lời nói hay hành động,
mà ở tâm ý ở trong nội tâm của họ.
Làm điều đúng là sống thuận với lẽ tự nhiên, thuận với lòng người, không hổ thẹn với lương tâm.
Làm điều sai là khi chúng ta biết điều đó là sai khiến người khác tổn thương nhưng vẫn làm, hoặc khi chúng ta để sự ích kỷ che mờ lẽ phải.
-Về xã hội. “Đúng” là điều mang lại hạnh phúc, công bằng, nhân ái, không làm hại người khác.
“Sai” là điều gây đau khổ, bất công, hoặc đi ngược lại giá trị nhân bản.
Ở đây, “đúng – sai” được chứng minh bằng hành động và hậu quả thực tế trong đời sống con người.
**B. Theo triết học và nhận thức.
–“Đúng” là nhận thức phản ảnh đúng bản chất khách quan của sự vật, hiện tượng.
-“Sai” là nhận thức méo mó, chủ quan, hoặc phiến diện về hiện thực.
**C. Theo pháp luật.
– “Đúng” là phù hợp với quy định của pháp luật.
– “Sai” là vi phạm quy định pháp luật, có thể bị xử phạt.
**D. lĩnh vực Tri thức & Khoa học
– Trong khoa học, “đúng” được chứng minh bằng thực nghiệm: quan sát, đo lường, lặp lại… Và một điều được xem là “đúng” khi nó phù hợp với thực tế khách quan và được kiểm chứng độc lập.
-“Sai” là khi mệnh đề không phù hợp thực tế hoặc bị phủ định bằng dữ liệu mới.
Nói một cách gọn hơn. đúng – sai không chỉ bằng lý trí của khối óc,
mà còn bằng ánh sáng của lương tâm và lòng nhân đạo trong mỗi con người.
Xét về Logic (hợp lý, hữu lý, hàm lý) -Là phù hợp sự thật, sai trái với sự thật.
Xét về Đạo đức -Đúng là hợp lẽ phải, nhân nghĩa, sai là Trái đạo lý, gây hại.
Xét về Pháp luật -Đúng là hợp với luật pháp, trái là không đúng với luật pháp.
Xét về Triết học -Đúng với hiện thực, trái là nhận thức lệch lạc. Nói ngắn gọn là
“Đúng” là sự phù hợp giữa nhận thức và hiện thực khách quan.
“Sai” là sự sai lệch của nhận thức so với hiện thực.
Hay nói một cách khác. Đúng phản ảnh chân lý, sai là sự phủ định hoặc chưa đạt đến chân lý.
Tóm lại, định nghĩa của “Đúng và Sai” một cách chung chung. “Đúng” là sự phù hợp giữa nhận thức, hành động và bản chất của sự thật khách quan, phản ảnh lẽ phải, cái thiện và điều tốt đẹp trong đời sống con người.
“Sai” là sự sai lệch xa chân lý, là khi tư tưởng hay hành động trái với lẽ phải, gây tổn hại cho bản thân hoặc người khác. Trong đời sống thường nhật, “đúng” thể hiện qua những việc làm trung thực, nhân ái, tôn trọng quy tắc và luật pháp; còn “sai” là dối trá, ích kỷ, hoặc làm điều khiến lòng ta không bình yên.
Xét theo chiều sâu nhân sinh, đúng và sai không phải hai cực tuyệt đối, mà là hai bước trong hành trình nhận thức của con người. Có khi chúng ta sai để học cách đi tìm điều đúng, có khi chúng ta đúng để soi sáng những sai lầm đã qua.v.v. Chúng tôi xin tổng kết như sau.
1-Con người nghĩ gì về Đúng & Sai?
-Trong suốt lịch sử nhân loại, con người luôn đặt ra câu hỏi: “Thế nào là đúng, thế nào là sai?” và điều quan trọng hơn – “Làm sao để chứng minh điều đó?”. Câu hỏi tưởng chừng đơn giản, nhưng lại chạm đến cốt lõi của tri thức, đạo đức và bản chất nhân sinh. Bởi ranh giới giữa đúng và sai không chỉ được vẽ bằng lý trí, mà còn được soi chiếu bằng ánh sáng của lương tâm.
-Về mặt khoa học và tri thức, con người chứng minh cái “đúng” thông qua sự thật, thực nghiệm và sự tiến hóa của nhân loại. Một điều được xem là đúng khi nó phù hợp với hiện thực khách quan và có thể được kiểm chứng bằng lý luận, bằng chứng và kết quả được lặp lại. Khi mệnh đề không còn phù hợp với dữ kiện thực tế, nó trở thành “sai”. Nhờ khả năng phản biện và tự điều chỉnh, tri thức nhân loại không ngừng tiến gần hơn đến chân lý. Chính vì vậy, trong thế giới khoa học, “đúng” và “sai” được đo bằng chứng minh và lý trí.
-Trong lĩnh vực đạo đức và xã hội, việc chứng minh đúng – sai lại thuộc về giá trị và hậu quả của hành động. Một việc làm đúng khi nó mang lại hạnh phúc, công bằng, lòng nhân ái; khi cho là sai khi nó gây tổn thương, bất công hay làm mất đi phẩm giá con người. Ở đây, tiêu chuẩn không nằm trong phòng thí nghiệm, mà trong trái tim và đời sống của con người và cộng đồng. Khi một hành động được nhiều người thừa nhận là tốt đẹp, nó không chỉ đúng theo luật lệ, mà còn đúng theo lẽ phải. Do đó, trong thế giới con người, đạo đức là tấm gương phản chiếu chân thực nhất của đúng và sai.
-Còn trong triết học và nhân sinh, đúng và sai không phải là hai cực đối lập tuyệt đối, mà là hai nấc thang của quá trình nhận thức. Con người học cách đi tìm cái đúng qua việc đối diện với cái sai, trưởng thành nhờ những lầm lỗi của chính mình. Cái “đúng” thật sự không chỉ là điều hợp lý, mà là điều giúp con người sống thuận theo chân – thiện – mỹ, hòa hợp với tự nhiên và lòng người. Khi ta biết được điều mình làm không tạo cho lòng mình bất an, đó là khi chúng ta đang ở gần với sự đúng đắn hơn.
Như vậy, chứng minh đúng – sai trong thế giới loài người không chỉ là công việc của tri thức, mà là hành trình của trí tuệ và đạo đức. Khoa học cho ta công cụ để hiểu được thế giới; đạo đức cho chúng ta con đường để sống tốt; còn triết học cho ta ánh sáng để nhận ra ý nghĩa của cả hai. Đúng và sai không phải là kết luận cuối cùng, mà là dòng chảy không ngừng của nhận thức và nhân tính.
Như vậy, chứng minh đúng – sai trong thế giới loài người không phải là việc tìm kiếm một đáp án tuyệt đối, mà là hành trình không ngừng của con người hướng đến chân lý, thiện hảo và nhân tính đích thực.
2-Chứng minh sự đúng sai
Trong hành trình phát triển của tư duy nhân loại, vấn đề “đúng” và “sai” luôn là một trong những câu hỏi chính của triết học và nhân sinh học. Câu hỏi này không chỉ gắn liền với bản thể của chân lý, mà còn liên quan mật thiết đến đời sống đạo đức, xã hội và văn hóa của con người. Việc xác định và chứng minh “đúng – sai” không đơn thuần là thao tác logic, mà là một quá trình phức tạp, hổn hợp, phản ảnh mối quan hệ giữa nhận thức, xã hội, giá trị và lương tri.
-Trước hết, trong lĩnh vực tri thức và khoa học, tiêu chuẩn để chứng minh điều “đúng” dựa trên sự phù hợp giữa nhận thức và hiện thực khách quan. Một mệnh đề được coi là đúng khi nó có thể được kiểm chứng bằng kinh nghiệm, thực nghiệm hoặc bằng kiểm chứng, lý luận, quan sát… Ngược lại, một mệnh đề bị xem là sai khi không còn phù hợp với dữ kiện thực tế hoặc dẫn đến mâu thuẫn trong lập luận. Theo đó, cái đúng trong khoa học luôn mang tính tạm thời và được mở rộng, bởi tri thức nhân loại không ngừng tiến hóa; mỗi phát hiện mới có thể phủ định hoặc bổ sung cho những điều từng được xem là chân lý. Việc chứng minh đúng – sai trong lĩnh vực này nó mang tính thực chứng và biện chứng.
-Trong lĩnh vực đạo đức và xã hội, chuẩn mực để phân định đúng – sai lại mang tính giá trị và nhân bản. Một hành vi được coi là đúng khi nó phù hợp với lẽ phải, tôn trọng phẩm giá con người và góp phần duy trì trật tự, công bằng xã hội. Ngược lại, hành vi bị xem là sai khi nó xâm phạm tổn hại đến người khác, phá vỡ sự hài hòa của cộng đồng hoặc trái với các tiêu chuẩn, các nguyên tắc đạo đức phổ quát. Ở đây, việc “chứng minh” không dựa vào số liệu hay thí nghiệm, mà dựa vào hậu quả, vào tác động thực tiễn của hành động đối với đời sống con người. Nói cách khác, đúng – sai trong phạm vi này được xác định thông qua thực tiễn xã hội và giá trị nhân văn.
-Trong bình diện triết học nhân sinh, khái niệm “đúng – sai” được nhìn nhận như hai mặt của quá trình vận động nhận thức. Từ sai lầm, con người tích lũy kinh nghiệm để tiến gần hơn đến chân lý; và trong cái đúng cũng luôn tiềm ẩn giới hạn, đòi hỏi sự tìm kiếm không ngừng. Theo tinh thần biện chứng, “đúng” và “sai” không tồn tại như hai cực tuyệt đối, mà chuyển hóa lẫn nhau trong tiến trình tự ý thức của con người. Bởi vậy, việc chứng minh đúng – sai ở cấp độ này không thể tách rời lý trí, lương tâm và ý thức tự suy ngẫm, tự suy xét (self-reflection). Cái đúng cái sai chính điều này giúp con người sống thuận với tự nhiên, với tha nhân và với bản ngã chân thật của mình.
Từ những phân tích trên, có thể thấy việc chứng minh đúng – sai trong thế giới loài người là một tiến trình rất nhiều lĩnh vực: Từ chứng minh khoa học, chuẩn mực đạo đức, đến chiêm nghiệm triết học. Ba bình diện này không tách rời, mà nó luôn bổ sung cho nhau, hình thành nên nền tảng của tri thức, nhân cách và văn hóa nhân loại. Chân lý không thuộc về cá nhân nào, mà thuộc về chính thực tại – nơi lý trí và lương tâm gặp nhau. Do đó, nhận thức được đâu là đúng, đâu là sai không chỉ là dấu hiệu của trí tuệ, mà còn là biểu hiện của một nhân cách trưởng thành và đạo đức.
Như vậy, chứng minh đúng – sai trong thế giới loài người không phải là việc tìm kiếm một đáp án tuyệt đối, mà là hành trình không ngừng của con người hướng đến chân lý, thiện mỹ, hoàn hảo và đích thực. Chúc quý bằng hữu cuối tuần bình an, hạnh phúc
Linh Vũ