Kính gởi quý độc giả những trích đoạn trong quyển sách “Con đường tôi chọn” của Tuệ Quảng
Tâm là gì?
Theo định nghĩa của Phật giáo tâm chính là tâm trí (tiếng Tây Tạng là sems, trong từ vựng Phật giáo tiếng Phạn là Zita, tiếng Anh là “mind”. Dù chúng ta nghĩ như thế nào thì tâm có ý nghĩa rất rộng. Tâm bao gồm nhận thức giác quan, suy nghĩ một cách cụ thể hay trừu tượng, là cảm xúc, là cảm giác dễ chịu hay khó chịu, nó là nơi tập trung tâm trí từ sự thông minh hoặc bình thường của con người, là quá trình của tư duy, cảm xúc và ý thức. Nó là nơi con người sử dụng những thông tin, đưa ra quyết định và cảm nhận thế giới xung quanh. Tâm đóng vai trò quan trọng trong việc thức tỉnh, học tập và tương tác với xã hội. Tâm cũng thường liên quan đến những khía cạnh về ý thức, nhận thức và ý chí. Nó cũng được hiểu dưới những góc cạnh khác nhau về triết học và khoa học não bộ.
Nói một cách tổng quát, tâm có liên quan mật thiết đến các hoạt động về tinh thần. Tuy nhiên, khi chúng ta nói chữ tâm thì không khỏi nghĩ đó là trái tim, “không” nó là tâm có ảnh hưởng đến các hoạt động của não bộ, của các cơ quan liên hệ và các hệ thần kinh. Nhưng “Tâm” mà chúng tôi muốn nói đến không phải là cái nhìn trên góc độ sinh lý, thật ra nó chỉ khác nhau về cách sử dụng ngôn ngữ mà thôi. Nhưng trên quan niệm Phật giáo cũng không hoàn toàn phủ nhận về điều đó vì nó liên quan đến tổng thể của một con người. Nhìn trên phương diện khoa học thì tâm không phải là thứ phi vật chất nó kiểm soát các hoạt động của não bộ, nó được kết hợp các trạng thái và trải nghiệm của chính con người đó.
Ví dụ chúng ta đang nhìn vào một vật thể thì trong tinh thần chúng ta đã xuất hiện một cái gì đó, có thể là âm thanh, mùi vị, cảm giác vật lý, hình ảnh hay sự tưởng tượng điều gì đó trong quá khứ. Lúc bây giờ hình ảnh trước mặt chúng ta đã pha trộn nhiều yếu tố rồi nảy sinh nhiều dạng cảm xúc, niềm vui, hoặc khó chịu.v.v. Theo như Đức Đạt Lai Lạt Ma đã phát biểu trong “Viện Tâm thức và Đời sống” với các nhà thần kinh học và các nhà khoa học vào năm 1987, cho rằng có sự khác biệt giữa tâm trí và não bộ. Các nhà khoa học đã phát hiện tâm trí giữa một người bình thường và các vị thiền giả có sự khác biệt, đó là tính dẻo dai của thần kinh (neuroplasticity/khả năng thay đổi) của não, nó tạo ra những con đường thần kinh mới giúp dễ dàng tập trung và tạo ra những cảm xúc tích cực (ví dụ như lòng trắc ẩn).
Hoạt động tâm lý được trải nghiệm trong cuộc sống Phật giáo gọi đó là “tâm” Những hoạt động này thay đổi từng giây, từng phút tùy yếu tố tâm lý khác nhau. Sự tương tác và nhận thức môi trường đó chỉ ra rằng có sự tồn tại của cái “tôi” nhưng sự tồn tại chỉ là một giả định dựa trên tính liên tục của những khoảnh khắc mà đối tượng thay đổi đã trải qua, mặc dù bản thân luôn luôn là vô niệm đi kèm với nhận thức vô niệm của trạng thái tinh thần. Đối với Phật tâm là một tâm trí trong trạng thái thanh tịnh và thức tỉnh.
Phật giáo có 6 thức như: Nhãn thức(mắt), Nhĩ thức(tai), Tỷ thức (ngửi), Thiệt thức (nếm) Ý thức (não phối hợp với các thức) và Thân thức (tiếp xúc), đó ý thức căn bản của trạng thái tinh thần là cách nhận thức một điều gì đó. Vấn đề này nếu diễn giải thì quá dài có lẽ những người Phật tử đã hiểu rồi.
Bây giờ chúng tôi nói tổng quát về cái ý thức. Ví dụ như Bồ đề tâm là ý thức căn bản vì Bồ Đề tâm là ý thức tâm linh tập trung vào sự giác ngộ của một cá nhân và dùng kinh nghiệm đạt được ở trạng thái tinh thần của chính mình, để hướng dẫn người khác tìm về giác ngộ và đạt được những loại ý thức như: Trí tuệ vĩ đại, trí tuệ bình đẳng, trí tuệ quan sát, trí tuệ Pháp giới.v.v. Chính vì thế Phật giáo có một vài quan điểm như sau.
1-Hoạt động tinh thần
Nếu các hoạt động tinh thần là những kinh nghiệm chủ quan độc lập về một điều gì đó, ví dụ như tức giận, yêu thương… điều đó có nghĩa là gì? Đó là sự kết hợp của cả hai trạng thái liên tục được ghi nhận về nó. Như vậy, đó là kinh nghiệm của ai? Tất cả những trải nghiệm nói trên là kinh nghiệm của chính mình “tôi”, chứ không phải của ai cả. Tuy nhiên, không có cái tôi riêng biệt nào điều khiển (nhấn nút) điều tức giận hay yêu thương đó trên một cỗ máy nào được gọi là tâm trí. Bản thân chúng ta chỉ là một phần của trạng thái trải nghiệm này mà thôi. Lấy một ví dụ cụ thể hơn. Khi chúng ta nhìn một vật gì đó, chẳng hạn như một quả cam. Nếu nhìn từ góc độ khoa học, thì đầu tiên là ánh sáng đi vào nhãn cầu, đi qua giác mạc và chạm vào các tế bào cảm quang trên võng mạc, sau đó được kích hoạt các xung điện mang tất cả thông tin và hình ảnh đến não bộ để phân tích. Khi đó, với kinh nghiệm chủ quan sẽ tạo ra hình ảnh của tinh thần về một quả cam và ý nghĩa khi nhìn thấy nó. Nơi hình ảnh tinh thần nhận biết về một quả cam được tạo ra đó, chúng ta thường cho là “có điều gì đó trong tâm trí”.
Hay nói một cách khác, hình ảnh tinh thần có thể là âm thanh, mùi vị, cảm giác vật lý, thậm chí là hình ảnh của một giấc mơ. Tất cả những hình ảnh tinh thần này cũng có thể phát sinh dưới dạng cảm xúc hoặc niềm vui, dựa trên những thay đổi nội tiết ở các vùng khác nhau của não bộ. Cho nên, nội dung hình ảnh tinh thần có thể là sự pha trộn của nhiều yếu tố, chẳng hạn như một cảnh quan hoặc một suy nghĩ trực quan được trộn lẫn với một loạt cảm xúc, cộng với một số mức độ vui thích hay khó chịu. Nói tóm gọn, những hoạt động tâm lý được trải nghiệm trong cuộc sống Phật giáo gọi là “tâm”. Hoạt động này thay đổi từng giây phút và luôn kèm theo nhiều yếu tố tâm lý khác nhau. Quả thực có sự tồn tại của cái “tôi”, nhưng sự tồn tại này chỉ là một giả định dựa trên tính liên tục của những khoảnh khắc thay đổi mà các đối tượng thay đổi đã trải qua.
2-Tu luyện tâm
Tu luyện tâm là sự vun trồng cho trái tim, tìm về sự bình an và hòa hợp nội tâm. Suy ngẫm về bản thân, trau dồi chánh niệm và duy trì tư duy thông qua thiền định. Trau dồi tâm đòi hỏi phải thực hành, đối mặt cuộc sống với một tâm trí bình an, trân trọng và chia sẻ những điều tốt đẹp với mọi người. Tu luyện tâm trí là một chủ đề ai cũng muốn nhưng không phải dễ dàng thực hiện, nó đòi hỏi một hành trình dài có khi đi hết cả cuộc đời. Tu luyện nội tâm là phương pháp khó khăn nhất vì nó ảnh hưởng đến cuộc sống của chúng ta với rất nhiều vấn đề phức tạp, nó làm tâm ta đầy lo lắng ưu phiền. Tu luyện tâm là học cách buông bỏ những gánh nặng và đưa tâm trí của chúng ta trở lại bình an. Tu luyện tâm là một loại tự nhận thức, suy ngẫm về hành động của chính mình với những sai lầm trong quá khứ và ngừng lo lắng về những sự việc của tương lai. Tu luyện tâm là một thái độ đối với cuộc sống cho phép chúng ta học cách đối mặt với những thăng trầm, nghiệt ngã để tìm ra con đường bình an cho nội tâm. Tu tâm để cảm nhận mọi vẻ đẹp trong cuộc sống, để học cách biết ơn và chia sẻ với mọi người. Tóm lại, theo cách suy nghĩ của chúng tôi muốn tu tâm chúng ta phải cố gắng thực hiện những điều sau đây:
– Chúng ta phải duy trì sự bình an và bình tĩnh trước mọi khó khăn và thử thách. Đừng quá bối rối và lo lắng, phải học cách đối mặt với mọi vấn đề xảy ra.
-Phải tập buông bỏ những ưu phiền trong quá khứ và không nên lo lắng những điều chưa đến trong tương lai, phải cố gắng để tâm trí thoải mái và tự do.
-Chúng ta phải cố giữ Chánh niệm vì đó là chìa khóa để rèn luyện tâm trí. Phải bình tĩnh để đối mặt các sự việc trong cuộc sống với thái độ tích cực.
-Phải suy xét lại chính mình từ hành động đến suy nghĩ, phải tìm ra những thiếu sót cần cải thiện.v.v.
-Luyện tâm đòi hỏi chúng ta phải thực hành nhiều hơn, phải luôn duy trì thái độ biết ơn, trau dồi tâm thức và trân trọng những gì chúng ta đang có.
Trong Phật giáo, cảnh giới cao nhất của cuộc sống là trau dồi tâm trí. Tu tâm là để giữ tâm mình không lay động, tạo mọi sự bình lặng, chúng ta luôn bình tĩnh để giải quyết mọi việc xảy ra cho chính mình. Trau dồi tâm trí sẽ giúp cho chúng ta giữ tâm không bị hỗn loạn, lúc đó chúng ta có chức năng sinh lý tốt, sức khỏe sẽ ổn định, cảm xúc được kiểm soát, tâm trạng yên bình và không có ảo tưởng.
Tu luyện tâm là sự kết tinh trí tuệ của con người, là một trong những nội dung quan trọng của triết học, tôn giáo, văn hóa cổ đại và hiện đại. Trong các truyền thống văn hóa khác nhau, lĩnh vực tu luyện tâm đã có nhiều phương pháp, nhiều ý tưởng và nhiều tên đặt khác nhau để chúng ta tu luyện, chẳng hạn như thiền định, niết bàn, đạo đức.v.v. Tuy nhiên, câu hỏi sau cùng là trạng thái tu luyện tâm cao nhất là gì?
Có nhiều nói rằng hành trình tu tâm sẽ cung cấp cho con người một số con đường thực tế để giúp mọi người hiểu rõ cách tu luyện tâm thức và phương pháp thực hành. Tu tâm là việc thực hành đạo đức, sự tự giác hay phương pháp thiền định của Phật giáo để buông bỏ và đạt được tâm thanh tịnh. Đây Là một phương pháp tu luyện nội tâm, đã có chiều dài khá lâu trong quá trình tiến hóa của con người. Đồng thời thể hiện các truyền thống văn hóa khác nhau trong cảnh giới cao nhất của việc luyện tâm. Ví dụ trong Phật giáo nói về Niết bàn, có nghĩa là người đó đã đạt cảnh giới cao nhất của việc tu luyện tâm. Nó còn mang một ý nghĩa khác là đạt được sự giải thoát, trút bỏ khỏi sự đau khổ, chứng ngộ trí tuệ và đạt được sự bình an. Trong pháp tu tâm có nói đến Thiền chánh niệm có thể giúp con người phát triển nhận thức bên trong cho phép họ kiểm soát cảm xúc và suy nghĩ của mình.
Con đường và phương pháp thực hành tu luyện tâm đạt đến mức độ cao khi cá nhân đó đã phát triển được lòng tốt, lòng từ bi, tình bác ái và bình đẳng với mọi người. Nói chung, Trạng thái cao nhất của tu luyện tâm thức là một khái niệm toàn diện bao gồm nhiều lĩnh vực như triết học, tôn giáo và tâm lý học. Tất cả những yếu tố đó chúng ta có thể chuyển hóa những kinh nghiệm thành mức tiến bộ tâm linh cao hơn. Tu luyện tâm chính là một “thái độ tâm linh”. (kỳ tới tiếp “Trí tuệ Bát nhã. (Prajna)”