Tiếp theo…trong (Tâm an giữa đời thường)
IV-Thực tập Bồ Đề Tâm qua sáu thức mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý.
Lục căn. Tức sáu loại giác quan có khả năng hấp thụ các vật thể bên ngoài mang chức năng nhận thức chuyển về tâm. Với công năng phi thường của chúng được cho là “gốc” tất cả đều tương tác với nhau. Mắt, tai, mũi, lưỡi, thức và thân. Hầu hết các lý thuyết nhận thức của phương Tây đều coi ý thức như một tác nhân duy nhất có khả năng nhìn thấy, phân tích tất cả các loại nhận thức như nhìn, nghe, ngửi, nếm, cảm giác vật lý, cộng với các đối tượng tinh thần thuần túy như suy nghĩ. Ngược lại, sáu yếu tố tổng hợp được chia thành các loại ý thức căn bản khác nhau tùy theo cảm giác nhận thức mà chúng phát sinh. Ví dụ ý thức sơ khởi chỉ xác định bản chất cốt lõi hay phạm trù của một hiện tượng. Hay nhãn thức chỉ đơn giản nhận biết những gì được nhìn thấy như một cảnh tượng. Cho nên, người ta đã phân biệt hai loại nhìn thành hai thế giới, đầu tiên là quan sát trực tiếp và sau khi nó hình thành những cái nhìn tổng thể và chi tiết hơn, cái sau cùng đó gọi chung là “Thế giới quan” Với ý thức quan sát này chính là gốc rễ của chấp ngã. Sáu thức mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý để “phân biệt” là chủ quan có chức năng phân biệt rõ ràng môi trường đó một cách khách quan. Cho nên, trong Phật giáo có nói “Tất cả các tướng đều là giả.” Nhiều người vẫn không hiểu hết ý nghĩa của nó và coi sự không thật đó là đúng và sai, hay lớn và nhỏ, cao và thấp v.v., đó gọi là “ý thức với vọng tưởng”. Đây là chức năng của “thức”. Bây giờ chúng tôi nói rõ hơn về sáu thức đó.
Tại sao chúng ta phải thực hiện Bồ Đề tâm qua sáu thức? là vì năm loại giác quan có khả năng hấp thụ các vật thể bên ngoài mang chức năng nhận thức chuyển về tâm, với công năng phi thường của chúng được gọi là “gốc”.
Mỗi khi lắng nghe, quán chiếu và thực hành, chúng ta nên cố gắng phát khởi Bồ đề tâm. Đây là một điều rất quan trọng. Vì tâm kiểm soát mọi hành động của thân, khẩu và ý. Như đã nói trên “Thế giới quan” của chúng ta rất quan trọng nó có thể quyết định thái độ của mình đối với cuộc sống và các giá trị sinh tồn của con người. Quan điểm chủ yếu trong xã hội ngày nay, hầu như là chủ nghĩa duy vật. Hay nói một cách nôm na chủ nghĩa duy vật là thế giới vật chất. Tóm lại, Khi tai mắt, mũi, lưỡi và thân khởi động thì đó chính là duyên khởi.
1-Mắt. Trong lý thuyết Phật giáo, mắt có thể chia thành năm cấp độ: Mắt vật chất, mắt thiên đường, mắt trí tuệ, mắt pháp và mắt Phật. Điều này chúng ta thấy có một số chùa treo mắt Phật, như đạo Cao Đài VN, chùa bên Ấn Độ, Nepal cổ, Tây Tạng và Trung Quốc… Tại sao lại treo hình mắt? Mắt tượng trưng cho sự nhìn thấy sự vật bên ngoài và thế giới. Cho nên, người Việt có câu con mắt là cửa ngõ của tâm hồn là vậy. Bởi thế, khi nhìn vào mắt của một người, chúng ta có thể đọc được sự từ bi, yêu thương, quan tâm, đồng cảm và cả sự thù oán giận hờn.v.v. Ngay cả khi họ nói điện thoại với ai đó chúng ta cũng đọc được thái độ và tình cảm của họ với người đang đối thoại. Ví dụ, một chàng trai khi yêu một cô gái, họ luôn nhìn chằm chằm vào cô gái đó với cả sự trìu mến, hay một người Mẹ đoán người con trở về sau nhiều ngày xa cách với cả sự vui mừng đôi khi họ rơi nước mắt vì hạnh phúc.
Đôi mắt là cửa sổ của tâm hồn. Nếu không có mắt, chúng ta sẽ gặp nhiều bất tiện trong cuộc sống, không thể cảm nhận được thế giới tươi đẹp và đầy màu sắc xung quanh. Tuy nhiên, cái nhìn cũng có ưu và nhược điểm, có những trường hợp chúng ta không nên nhìn, hoặc nhìn với sự hiểu nhầm, có thể gây ra nhiều tranh chấp với nhau. Để tránh những sự việc đó không gây rắc rối, trước tiên chúng ta phải nuôi dưỡng, tu luyện tốt “đôi mắt” về cái nhìn để có nhận xét đúng trong cuộc sống. Có bốn điểm cần tu tập:
–Thứ nhất, chúng ta phải tu dưỡng con mắt từ bi: Lòng từ bi là kho báu đẹp đẽ và vô giá nhất trên đời. Có nghĩa là, nên dùng con mắt từ bi, không nên nhìn với con mắt nghi ngờ, thiếu tin tưởng hay quá nhiều định kiến.
–Thứ hai, chúng ta phải trau dồi luyện tập hằng ngày để có con mắt trí tuệ: Vì mắt trí tuệ nhìn ra được chân lý và có thể phân biệt đúng sai, từ đó chúng ta cân nhắc tầm quan trọng, sự hiểu biết được điều thiện và ác, tốt xấu. Phật giáo gọi đó là con mắt của trí tuệ Bát nhã. Nhiều người khi nhìn sự việc chưa chắc họ có đủ thông minh để nhìn rõ sự thật. Vì vậy, đôi mắt cần trau dồi, sáng suốt thì sẽ tránh khỏi sự lừa dối bởi những điều không thật.
–Thứ ba, phải tu dưỡng Pháp Nhãn: Pháp Nhãn là sự hiểu biết về chân lý, chẳng hạn như sự sống đến từ đâu? Đi về đâu sau khi chết? Chúng ta phải dùng Pháp Nhãn để hiểu nguồn gốc, sự sáng tạo, sự trú ngụ và sự hủy diệt của vũ trụ. Cũng như chu kỳ sự sinh, lão, bệnh, tử của con người.v.v. Con mắt của Pháp giống như một chiếc kính hiển vi, nó sẽ soi rọi, hiển lộ ra sự thật. Vì vậy, phải tu để có một đôi mắt Pháp có thể nhìn rõ thực tại cuộc sống.
–Thứ tư, chúng ta phải tu để có Phật nhãn: Phật là người giác ngộ được chân lý. Nếu dùng con mắt của Phật để nhìn thì tất cả chúng sinh trên thế giới này, đều bình đẳng (tương đối) và không có sự phân biệt. Vì vậy, con mắt của Phật là trí tuệ và từ bi. Nếu chúng ta dùng mắt Phật để nhìn thì mọi sự việc sẽ tốt đẹp, sẽ nhìn thấy lòng từ bi và an lạc trong cõi lòng mình.
Tất cả con người đều có một đôi mắt vật lý, những gì họ nhìn thấy đều có hạn. Con mắt vật chất chỉ thấy cái trước mắt chứ không thể nhìn thấy cái sâu sắc ẩn chứa bên trong. Vì vậy, việc “tu luyện con mắt” rất quan trọng, chúng ta phải rèn luyện với cái nhìn từ bi và nhân ái. Tuy nhiên, điều cốt lõi trong việc tu tập nhãn căn là nhìn lại bản thân và xem xét lỗi lầm của chính mình nhiều hơn. Điểm quan trọng nữa là hãy nhìn người khác với đôi mắt yêu thương, trí tuệ và bằng pháp nhãn.
2-Tai. Thói quen của con người là thích nghe người khác “khen ngợi” mình với những lời đường mật, ngọt ngào, thậm chí là những lời nịnh nọt vô nghĩa. Ít khi họ thích nghe lời khuyên bảo, đôi khi lời đó làm chướng tai họ. Tốt nhất, phải tập lắng nghe, phải nghiêm túc, nghe cẩn thận tất cả mọi vấn đề thì sẽ giảm đi sự hiểu lầm sai trái. Cho nên, việc tu dưỡng sự lắng nghe cũng rất cần thiết.
–Thứ nhất, chúng ta phải biết lắng nghe, điều đó sẽ giảm đi sự phán đoán sai lầm. Khi “lắng nghe tốt” có nghĩa là nắm bắt được lời tốt xấu, còn ngược lại đôi khi nghe lời tốt thành lời xấu. Còn những người không chịu lắng nghe, vào tai trái ra tai phải, hay bịt tai làm ngơ trước lời nói của người khác, thậm chí là lời hay ý đẹp họ cũng không chú ý.
–Thứ hai. Lắng nghe thật kỹ, có nghĩa là phải cẩn thận chú ý từng câu, từng lời của họ, để không bị nghe nhầm. Ví dụ như trong sở làm, cấp dưới báo cáo cấp trên hoặc ngược lại, nếu mọi người không ai chịu lắng nghe cẩn thận, sự báo cáo hoặc những chỉ đạo cấp trên, thì điều này sẽ gây ra nhiều sai lạc trầm trọng. Bởi vậy hãy lắng nghe cho kỹ.
–Thứ ba. Phàm là việc gì đều phải lắng nghe cả hai phía. Có nghĩa là chúng ta không nên nghe câu chuyện từ một phía mà phải nghe cả các bên, sự lắng nghe cả hai phía câu chuyện sẽ giúp chúng ta đủ sáng suốt để nhận định. Nếu không sẽ có nhiều nhận xét sai lạc. Tuy nhiên, cũng có người nghe chỉ một điều mà họ có thể hiểu đến mười điều. Ngược lại, có người nghe rất nhiều nhưng họ chỉ hiểu rất ít. Tóm lại, phải lắng nghe cho kỹ, nghe cẩn thận, nghe cả hai bên và lắng nghe mọi thứ.
3-Mũi. Mũi là cơ quan để thở, nếu không có nó thì sự sống không thể tiếp tục, cho nên mũi có chức năng thở ra và hít vào. Nếu ngừng thở thì sự sống sẽ chấm dứt. Ngoài thở ra, mũi còn một chức năng khác là ngửi và phân biệt các mùi vị. Tầm quan trọng mũi là:
–Thứ nhất, đó là nguồn sống. Con người cần thở để tồn tại, cơ quan chính để thở là miệng và mũi. Nếu chúng ta bị cảm lạnh và sổ mũi, gây khó thở, lúc đó ta sẽ cảm thấy khó chịu hơn. Một điểm quan trọng thường thấy là mỗi khi ai đó không may gặp tai nạn, muốn tìm hiểu người đó còn sống hay đã chết, chỉ cần sờ vào mũi người đó xem còn hơi thở hay không. Mũi liên quan đến sự sống chết, nó là cơ quan phát triển sự sống của con người.
–Thứ hai, mũi giống như một tên gián điệp ngửi mùi. Nó có thể phát hiện bất kỳ mùi nào trong không khí, từ mùi ngọt ngào, mùi hôi tanh, mà nó còn cảm nhận được không khí trong lành, hay bẩn thỉu, thậm chí là khí độc. Nó là cơ quan đầu tiên phát hiện mùi vị, sau đó thông báo cho năm giác quan còn lại tạo ra cảm giác là mùi gì, thích hay không thích. Nói chung, mũi ngoài việc để thở nó còn tạo ra được cảm giác sảng khoái hay thích thú cho tâm hồn.
–Thứ ba, mũi còn đặc biệt nhạy cảm với vị giác. Ví dụ như mùi hành tỏi, mùi ớt, mùi khét cháy.v.v. Nó báo động bằng sự hắt hơi. Ngoài ra, mũi còn có thể ngửi thấy mùi thiện và ác của một một nơi nào đó. Ví dụ chúng ta ở trong một môi trường xa lạ, đối mặt với người không có ý tốt, lúc đó bầu không khí tự nhiên tỏa ra một cảm giác khác thường ngoài mắt ra mũi cũng cảm thấy khó chịu. Độ thanh khiết của không khí và sự tốt xấu cũng được đánh giá bằng mũi gửi về tâm.
Trong số sáu giác quan của cơ thể con người, thì mũi là một cơ quan vô cùng quan trọng, đóng vai trò trong sự sinh tồn. Mũi có bốn điểm đặc biệt sau đây, Mũi là nguồn sống, là điệp viên của thiện ác và cảm nhận được bầu không khí tốt xấu và hương vị của cuộc sống.
4-Lưỡi. Trong sáu căn của con người, có thể nói cái lưỡi là “kẻ” dễ gây tội lỗi nhất, nếu lưỡi không nói được điều tốt, thậm chí không chịu nói ra sự thật và những điều sai trái, lưỡi có thể nói những điều tốt đẹp trở thành điều xấu. Tuy nhiên, nếu bạn biết sử dụng tốt lưỡi của mình thì “lưỡi của bạn sẽ tỏa sáng như hoa sen”. Lưỡi có thể nói Pháp, đó là một món quà tối thượng. Hoặc nếu bạn nói những lời khen ngợi, khích lệ sự tự tin, điều này sẽ giúp bạn có thể hoàn thành những điều tốt đẹp cho người khác. Vì vậy, “Một lời nói có thể làm thịnh vượng hay hủy diệt một quốc gia,”. Bởi vậy cái lưỡi cần được luyện tập nhiều nhất.
–Thứ nhất, bạn phải nói những ngôn ngữ của yêu thương: Chính loại ngôn ngữ này sẽ làm dịu mát tâm hồn người nghe, nó như là ánh nắng lan tỏa sự ấm áp chung quanh chúng ta. Lời nói yêu thương như hương hoa, như vòng tay trìu mến có thể mang lại niềm vui cho mọi người. Có lẽ, nhiều người đều biết lời nói có thể tạo ra sự hòa đồng, sẽ tạo bầu không khí vui tươi, cũng như nụ cười và lời nói yêu thương sẽ mang đến niềm hạnh phúc. Phần lớn những người tốt bụng và giàu lòng nhân ái sẽ được nhiều người yêu mến. Họ đã dùng miệng lưỡi từ tốn, thân thiện và cảm thông để mở rộng tinh thần cá nhân đến với mọi người và xã hội, thì thế giới sẽ tràn ngập yêu thương, vị tha và ấm áp. Vì vậy, miệng lưỡi với “lời yêu thương” không chỉ mang lại niềm vui cho người khác mà còn là cách chúng ta thực hành đơn giản nhất cho cuộc sống chính mình. Việt Nam có câu “Lời nói không mất tiền mua lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau”.
–Thứ hai, miệng lưỡi có khả năng bày tỏ lời chia buồn: Khi một người thất vọng, bạn có thể nói lên vài lời an ủi, động viên tinh thần cho họ, điều này đôi khi có giá trị hơn cả nghìn đô la ủng hộ. Bởi vì, khi con người chán nản, họ không còn tha thiết bất kỳ điều gì kể cả tương lai, cho nên điều cần nhất chính là sự động viên tinh thần của người thân và bằng hữu. Nếu được thế, họ sẽ lấy lại niềm tin và hy vọng, đồng thời sẽ khơi dậy lòng dũng cảm để họ đủ sức mạnh để đứng lên. Vì vậy, khi nói chuyện trong cuộc sống hằng ngày, chúng ta phải tạo được niềm tin cho người khác, đó là công đức rất lớn. Ngược lại, nói lời làm tổn thương người khác, khiến họ mất ý chí mạnh mẽ để sống, với phong cách đó vô hình chung chúng ta đã đồng lõa để giết người, vì vậy nên cẩn thận trong lời nói.
–Thứ ba, miệng lưỡi phải nói những điều tốt: Người xưa có lời khuyên “không nên nói điều ác, nên nói điều lành thiện” Nhất là không nên vạch trần những khuyết điểm hay quyền riêng tư của người khác, nên quan tâm đến họ nhiều hơn. Chúng ta nên tôn trọng quyền riêng tư và không nên nói đến khuyết điểm của người. Nếu có thể chúng ta nên truyền đạt những kiến thức và kỹ năng hữu ích cho họ. Trong quan niệm Phật giáo đó cũng là lòng bố thí tối thượng và là phép thực hành lưỡi vĩ đại nhất.
Tóm lại, tu tập lưỡi có nghĩa là ngoài việc tránh những lời nói xấu, nói hai lời, nói dối, nói chuyện phiến diện, chúng ta nên nói những lời yêu thương, chia buồn, điều tốt để mọi người cảm thấy vui vẻ, tràn đầy niềm tin, nâng cao đạo đức và khai mở trí tuệ, đó là việc tu luyện cái lưỡi. Tôi hy vọng mọi người có thể chăm sóc tốt khẩu nghiệp của mình, thực hành tốt và tránh gây ra bất kỳ tổn hại nào.
Còn tiếp kỳ tới…